Ekki alls fyrir löngu var Simbabve í fréttum af öllum röngum ástæðum. Pólitískur óstöðugleiki, ríkisstyrkt stéttabarátta eftir kynþáttalínum og óðaverðbólga var allt tilefni til að land í upplausn.
Spóla áfram til dagsins í dag og myndin er algjörlega öfug. Það er pólitískur stöðugleiki í landinu með endurkomu fulltrúalýðræðis, samfélagið er minna sundrað en það var þegar mest var og efnahagslífið hefur tekið við sér.
Þó að stjórnmál og félagsfræði séu ekki verksvið okkar, þá er athyglisvert að eftir að hafa náð 800%+ árlegri verðbólgu árið 2020, landið var bara lofað af Alþjóðabankanum fyrir kröftugan bata í efnahagslegum grunnþáttum.
Til að komast að því hvernig Simbabve náði þessu, förum við djúpt í allt sem viðkemur þjóðhagfræði í því skyni að læra meira.
1. Týndu árin – 1997-2009
1.1 Auðmjúkt upphaf
– Simbabve – Vaxtarþróun landsframleiðslu
Simbabve, áður Ródesía, er landlukt land í Suður-Afríku sem náði yfirráðum meirihlutans árið 1980 eftir langa borgarastyrjöld milli ríkjandi hvíta minnihlutans og meirihluta svartra frumbyggja.
Lancaster House-samningurinn, sem batt enda á stríðið, færði vald til svartra meirihlutastjórnar á sama tíma og réttur til frelsis hvítu landeigendanna var varðveittur sem, sem kynslóðar íbúar, lýstu sig sem Afríkubúa og kusu að snúa ekki aftur til Bretlands.
Næstu 17 árin naut landið hlutfallslegs stöðugleika frá pólitísku og félagslegu sjónarhorni þó að efnahagsuppsveifla og uppsveiflur héldu áfram, sem er algengt fyrir þróunarlönd sem treysta mikið á frumvörur. Þannig réði alþjóðlegt verð á steinefnum og ræktun hlutfallslega efnahagslega frammistöðu landsins eða endurteknum þurrkum sem myndu hamla matvælaframleiðslu með öllu.
1.2. Svartur nóvember 1997
Í nóvember 1997, eftir alvarlegt hlutabréfamarkaðinn hrun, veikt efnahagslegt fótspor helltist yfir í mikla borgaralegu ólgu. Lykilatriði meðal þeirra sem berjast gegn alvarlegum efnahagserfiðleikum voru vopnahlésdagurinn í borgarastyrjöldinni í landinu.
Það er mikilvægt að nefna hér að á þessum tíma hafði þáverandi forseti, herra Robert Mugabe, verið við völd í 17 ár. Sem formlegur leiðtogi uppreisnarmanna sem hafði barist á vígvellinum og náð pólitísku uppgjöri sem leiddi til meirihlutastjórnar, var hann virtur persóna.
Undir hans stjórn höfðu vopnahlésdagurinn látið af hendi vopn og mikið átak var gert til að koma þeim aftur inn í efnahagskerfið en með takmörkuðum árangri miðað við auðlindir landsins.
Það var síðan úr stöðu veikleika og skynjaðri ógn frá eigin valdastöð sem Mugabe forseti tilkynnti efnahagsaðstoðaráætlun til að friða stríðshermenn. Eina vandamálið var að áætlunin myndi kosta 3% af landsframleiðslu í formi bónusgreiðslu í eitt skipti!
1.3 Erfiðar 98 & 99
Landið átti ekki fé til bónusgreiðslunnar. Þeir reyndu fyrst að hækka það sama með álagningu sem atvinnulífið mótmælti harðlega.
Því næst hófu þeir lántökur sem settu þrýsting á Simbabve dollarann. Fjárhagur landsins hélt áfram að tæmast þar sem það gekk í fjölþjóða herferð árið 1998 fyrir seinna Kongóstríðið. 1999 leiddi til þurrka og opinberra vanskila á skuldbindingum ríkisins.
1.4. Landumbætur
Þegar efnahagshrunið bar niður og gaf til kynna gríðarlegt pólitískt umrót, dreifði ríkisstjórnin athygli fjöldans með því að hefja landaumbætur, þar sem landi í eigu hvítra landnema skyldi endurúthluta til svartra bænda. Fjöldaóeirðir fylgdu í kjölfarið, hvítir landnemar flúðu land og alþjóðleg fordæming leiddi til refsiaðgerða gegn landinu sjálfu.
Áhrifin á hagkerfið voru hrikaleg þar sem refsiaðgerðir þurrkuðu upp möguleika á beinni erlendri fjárfestingu. Á hinn bóginn hrundi landbúnaðarframleiðslan þar sem svartir bændur höfðu hvorki burði né sérfræðiþekkingu til að stunda stórfelldan vélbúnað og gripu í staðinn til sjálfsþurftarbúskapar með lítilli afrakstur.
Þetta er vegna þess að flestar jarðir höfðu verið gripnar með ofbeldi og nýju svörtu „eigendurna“ skorti viðeigandi skjöl til að nálgast banka fyrir veltufé.
1.5. Óðaverðbólga
Samdráttur í efnahagslegri framleiðslu vegna refsiaðgerða og áhrif ofbeldisfullra landaumbótanna tók enn frekar toll á ríkisfjármálin. Ríkisstjórnin gripið til þess ráðs að taka að láni það sem hún gat, en að mestu leyti prentað peninga.
Áhrifin voru þau að frá 2004 til 2009 var landið lent í djúpum óðaverðbólguhring þar sem verðbólga náði hámarki í 6,600% samkvæmt sumum áætlunum. Simbabve dollarinn missti allan trúverðugleika og stjórnvöld gripu til þess að innleiða verðlagseftirlit. Þetta jók aðeins vandamálið þar sem íbúarnir gripu til óformlegs hagkerfis.
2. Áratugur dollaravæðingarinnar
2.1. Fyrstu skrefin
Árið 2009 samþykktu stjórnmálaflokkarnir þrír á Alþingi að setja á laggirnar ríkisstjórn þjóðareiningar til að ráðast í sársaukafullar efnahagslegar umbætur á meðan þeir vona að pólitísk eining og stöðugleiki skapi kjörið umhverfi til að hjálpa til við að endurreisa efnahagslífið.
Fyrsta skrefið sem ný ríkisstjórn tók var í febrúar 2009 þegar hún lögleiddi gjaldeyrisviðskipti í innlendu hagkerfi. Áhrifin voru þau að í apríl 2009 hafði Simbabve dollarinn misst allan trúverðugleika og var stöðvaður algjörlega. Bandaríkjadalur varð opinber gjaldmiðill fyrir ríkisviðskipti.
2.2 Upphafleg áhrif
Áhrif þessarar aðgerða voru afar jákvæð. Verðbólga snerist við, bankakerfið náði jafnvægi og hagvöxtur hófst. Hins vegar voru neikvæðar afleiðingar líka:
- Fólk var áfram vantraust á bönkum og hélt fjármagni sínu í óformlegu hagkerfinu, sem hélt áfram að vera álag á ríkisfjármálin og neyddi ríkisstjórnina í greiðsluaðstæður.
- Þetta hafði aukin áhrif af mjög háum vöxtum, þar sem banka skorti fjármagn til að lána og hjálpa til við að koma hjólum hagkerfisins í gang.
- Þó að Bandaríkjadalur virkaði sem opinber gjaldmiðill, uppfyllti hann ekki allar kröfur sem peningakerfi þarfnast. Helsta meðal þessara mála var myntsmíði eða vandamál lítilla kirkjudeilda. Þar sem litlar breytingar skorti neyddust íbúarnir til að taka upp suður-afríska randmynt. Skýrslur benda einnig til þess að skipt sé um smokka, farsímaútsendingartíma og sælgæti.
- Landið var ekki einmitt að flytja út nóg til að stöðugt flæði dollara kæmi inn til að gera grein fyrir vexti. Þess vegna hófu íbúarnir, á óopinberum grundvelli, viðskipti í öðrum gjaldmiðlum, sem leiddu til fölsunar.
2.3. Meira af sömu mistökunum
Eftir kosningar árið 2013, sem einkenndust af ásökunum um útbreiddan svindl, fékk flokkur Roberts Mugabe hreinan meirihluta þar sem hann var kjörinn forseti. Því miður héldu sömu mistök áfram með:
- Hröð stefna um frumbyggja hagkerfisins þar sem öll fyrirtæki þurftu að vera að lágmarki 51% í eigu svartra, sem eykur á óvissu og hindrar fjárfestingar;
- Tvöföldun opinberrar þjónustu til að útvega störf í umhverfi þar sem ríkiskassar leyfðu ekki slíka skuldbindingu. Niðurstaðan varð sú að nokkrum árum síðar þurfti að skera stórlega niður í umfang embættismanna.
- Ýmsar tilraunir til að taka Zimbabwean dollara upp á ný án nauðsynlegra ráðstafana til að byggja upp traust. Afleiðingin hefur verið meiri óvissa og stórt svart hagkerfi, með áframhaldandi notkun Bandaríkjadala sem opinbers gjaldmiðils.
2.4. Kínverska forleikur
Ekki var allt glatað á þessum tíma. Ríkisstjórn Mugabe, undir áframhaldandi þrýstingi frá bandarískum refsiaðgerðum, leitaði annars staðar eftir efnahagslegum stuðningi og tókst það að einhverju leyti.
Þetta kom fyrst og fremst frá fjárfestingum Kínverja í jarðefnum, landbúnaði og ferðaþjónustu geira. Niðurstöðurnar hafa verið uppörvandi, þar sem allir 3 geirarnir sýna framfarir.
Hins vegar eru þetta í stórum dráttum lélegar úrbætur á annars miklu vandamáli. Þetta hefur raunar valdið ótta um að landið verði í raun að kínverskri nýlendu.
3. Vonarglampi
3.1. Skarpur efnahagsbati
Þar sem heimurinn almennt var í lokun, þjáðist hagkerfi Simbabve mikið af kransæðaveirufaraldrinum. Hins vegar, miðað við stöðu sína sem framleiðandi frumvara, sá landið tafarlausa uppsveiflu í auði.
Eins og á Alþjóðabankinn, jókst hagkerfið um 5.8% árið 2021 í kjölfar samdráttar upp á 6.2% árið 2020. Ástæðurnar sem settar hafa verið fram gefa tilefni til áhugaverðrar lesningar:
- Hagvöxtur var leitt af bata í landbúnaði og iðnaði. Við vitum að landaumbætur og lamandi refsiaðgerðir höfðu eyðilagt báðar þessar greinar. Hér hafði verið leitað aðstoðar Kínverja til að ná bata, sem var studd af stuðarauppskeru.
- Dregið úr verðbólgu vegna aðhaldssamrar peningastefnu. Hávextir og stjórnarráðstafanir hjálpuðu til við að stemma stigu við verðbólgu úr 838% árið 2020 í 60% árið 2021.
- Jafnframt reyndi ríkisstjórnin að lifa innan sinna raða með ábyrgri fjármálastefnu. Ekkert af fyrri óhófi var verndað, með útgjöldum til þróunarmála á móti fjármögnun.
- Meiri útflutningur og endurgreiðslur starfsmanna hjálpuðu til við greiðslujöfnuðinn. Hér eru almennt tveir kraftar að spila. Eitt, strax í kjölfar COVID-19 kreppunnar, þar sem heimsframleiðsla kom aftur á netið, var mikil eftirspurn eftir aðalvörum, sérstaklega steinefnum. Þetta hjálpaði hagkerfi Simbabve þegar eftirspurn og verð hækkaði. Í öðru lagi, vegna lokunarinnar, var erlendum starfsmönnum sagt upp og völdu að snúa aftur heim, þannig að greiðslumagn var meira.
- Fullnægjandi magn bólusetningar gegn kransæðavírnum gerði hagkerfinu kleift að virka án þess að þörf væri á truflunum vegna lokunar. Aftur voru Kínverjar einstaklega hjálpsamir og gjafmildir hér.
3.2. Lærdómar
Í gegnum söguna virðist valdaelítan í Simbabve hafa mótmælt hefðbundinni hugsun. Þetta hefur verið knúið áfram af löngun valdhafa til að lengja stjórn sína á kostnað meiri velferðar almennings. Það versta er að byltingarkennda hugarfarið sem var uppi á áttunda áratugnum er áfram misnotað til róttækra afleiðinga.
Tökum sem dæmi bónusinn 1997 til vopnahlésdaga í stríðinu. Í stað þess að falla undir kröfum þeirra hefði verið skynsamlegt að boða til nýrra kosninga um mál sem þessi sem hluti af víðtækari pólitískri umræðu.
Sama á við um illa ráðnar og illa framkvæmdar landabætur. Miklu betri hugmynd hefði verið að stofna samvinnufélög sem hefðu hvatt til sameiginlegs eignarhalds á landi á sama tíma og leyft háþróaðri vélvæddu búskaparaðferðum að halda áfram.
Að sama skapi var alþjóðlegri einangrun fagnað af ríkisstjórninni eins og um heiðursmerki væri að ræða. Raunin er sú að ef ekki væri fyrir Kínverja hefðu þeir sundrast í enn blóðugari borgarastyrjöld.
Aftur, verksvið þessarar færslu er ekki pólitísk athugasemd. Hins vegar er ekki hægt að halda aftur af sér þegar fullyrt er að efnahagslegar ákvarðanatökur eigi ekki að vera undir áhrifum frá stjórnmálum. Heilbrigð ákvarðanataka, gegnsýrð af hagfræðikenningum, hefur sýnt árangur sinn á aðeins einu ári fyrir Simbabve. Þetta er alvarleg ákæra á hendur þeim sem voru að stjórna atvinnulífinu áðan.
3.3. Framtíðin
Þó að fréttirnar sem berast frá Simbabve hafi verið jákvæðar upp á síðkastið, þá eru alvarlegar hættur eftir. Undantekningalaust, þegar lág grunnáhrif hverfa, mun hægja á hagvexti á komandi árum.
Á sama tíma mun núverandi ofurhringur hrávöru og samdráttur í efnahagslífinu í kjölfarið aftur hafa áhrif á eftirspurn eftir útflutningi landsins og setja þrýsting á þegar viðkvæman bata. Landið er áfram háð Kínverjum sem helsta viðskipta- og fjárfestingaraðila og alþjóðleg einangrun tekur engan enda.
– Nýjustu verðbólgutölur – Seðlabanki Simbabve
Það sem þarf er að Simbabve tryggi að þeir haldi ekki áfram að endurtaka mistök fortíðarinnar.
Hingað til hefur ekki verið aftur snúið í innlendan gjaldmiðil vegna traustshallans sem ræður ríkjum.
Þetta traust þarf að vinna aftur. Að öðrum kosti mun efnahagshamfarir af mannavöldum halda áfram.
Skildu eftir skilaboð