E leʻi leva atu, sa i ai Zimbabwe i tala fou mo mafuaaga sese uma. Fa'aletonu fa'apolokiki, tauiviga a vasega a le setete i laina fa'ailoga lanu & hyperinflation o mea uma ia na faia e se atunu'u fa'aletonu.
Fa'anatinati i le taimi nei ma o le ata e matua fa'afeagai. O loʻo i ai le mautu faʻapolokiki i totonu o le atunuʻu i le toe foʻi mai o sui faʻatemokalasi, o le sosaiete e itiiti le vaeluaina nai lo le tulaga maualuga ma ua toe faʻaleleia le tamaoaiga.
E ui o faiga faʻapolokiki ma sociology e le oa tatou faʻatonuga, ae e manaia pe a uma ona paʻu i le 800% + tausaga faʻaletupe i le 2020, na o le viia o le atunuu e le Faletupe o le Lalolagi mo le toe fa'aleleia malosi o fa'avae tau tamaoaiga.
Ina ia iloa pe na faapefea ona ausia e Zimbabwe lenei mea, matou te suʻesuʻe loloto i mea uma macroeconomics i se taumafaiga e aʻoaʻo atili.
1. Tausaga Leiloa – 1997-2009
1.1 Amataga Faamaualalo
– Zimbabwe – Tulaga Faatupulaia o le GDP
O Zimbabwe, sa ta'ua muamua o Rhodesia, ose atunu'u i Aferika i Saute na maua le pulega a le to'atele i le 1980 ina ua mae'a se taua fa'ale-malo i le va o le to'atele o tagata papa'e ma le to'atele o tagata uli.
O le Lancaster House Agreement, lea na faʻauʻu ai le taua, na faʻafeiloaʻi ai le pule i le pule a le toʻatele o tagata uliuli ao faʻasaoina aia tatau i le saʻolotoga o tagata paʻepaʻe e ona fanua o ē, i le avea ai ma tupulaga, na faʻaalia i latou lava o Aferika ma filifili e le toe foi i Peretania.
Mo le isi 17 tausaga na sosoo ai, sa fiafia le atunuu i se tulaga mautu mai se vaaiga faapolokiki ma agafesootai e ui lava o loo faaauau pea le sologa lelei o le tamaoaiga ma le vevesi, lea e masani ai mo atunuu atiaʻe e maualuga le faalagolago i oloa muamua. O le mea lea, o tau faavaomalo o minerale ma fualaʻau na faʻatonuina le faʻatusatusaina o le tamaoaiga o le atunuʻu poʻo le toe faʻatupuina o lamala e matua faʻalavelaveina ai le gaosiga o meaʻai.
1.2. Black Novema 1997
Ia Novema 1997, ina ua mavae se tulaga ogaoga māketi setoku fa'aletonu, o tulaga vaivai o le tamaoaiga na masaa atu i le tele o vevesi lautele. O le autu o i latou na tetee atu i faigata ogaoga o le tamaoaiga o fitafita tuai o taua faalemalo a le atunuu.
E taua le ta’ua i inei e o’o mai i le taimi nei, ua 17 tausaga talu ona pule le Peresetene i lena taimi, Mr. Robert Mugabe. I le avea ai ma taʻitaʻi aloaʻia o le fouvale na tau i le malae o le taua ma ausia le faʻaiuga faʻapolokiki lea na taʻitaʻia ai le pule a le toatele, o ia o se tagata faʻaaloalogia tele.
I lalo o lana taʻitaʻiga, na faʻaumatia e le au fitafita taua ma sa i ai se taumafaiga tele na faia e toe tuʻufaʻatasia i latou i totonu o mea tau tamaoaiga ae faʻaitiitia le manuia ona o le tamaoaiga o le atunuu.
O le taimi lena mai se tulaga vaivai ma se taufaamatau mai lona lava malosi faavae na faalauiloa ai e Peresitene Mugabe se polokalame fesoasoani tau tamaoaiga e fa'amalie ai fitafita tuai. Na pau lava le faafitauli o le polokalame o le a tau ai le 3% o le GDP i le tulaga o le totogiina o ponesi e tasi!
1.3 Faalavelave 98 & 99
E leai se tupe a le atunuu mo le totogiina o ponesi. Sa latou taumafai muamua lava e sii lea lava lafoga e ala i se lafoga sa tetee malosi i ai le aufaipisinisi.
Na sosoo ai, na amata ona latou nono, lea na faamalosia ai le tala a Zimbabwe. O tupe a le atunuu na faʻaauau pea ona faʻaumatia aʻo auai i le tele o malo i le 1998 mo le taua lona lua a Congolese. O le 1999 na maua ai se lamala & fa'aletonu aloaia i aitalafu a le malo.
1.4. Toefuataiga o Fanua
Faatasi ai ma le paʻu o le tamaoaiga o loʻo paʻu i lalo ma faʻaalia ai le tele o faʻalavelave faʻapolokiki, na faʻafefe ai e le Malo le manatu o le toʻatele e ala i le amataina o se tulafono o le toe fuataʻiina o fanua, lea e toe tufatufa atu ai fanua o loʻo nofoia e tagata papaʻe i le au faifaatoaga uli. Na sosoo ai ma le vevesi tele, faatasi ai ma tagata papaʻe na sosola ese mai le atunuu & faʻasalaga faʻavaomalo e mafua ai faʻasalaga faasaga i le atunuu lava ia.
O le a'afiaga o le tamaoaiga na matua fa'aleagaina, ona o fa'asalaga na fa'amago ai le fa'amoemoe o tupe fa'afaigaluega mai fafo. I le isi itu, na pa'ū le gaosiga o fa'ato'aga ona e le'i maua e le au faifa'ato'aga uliuli ni ala po'o se tomai e fa'atino ai fa'ato'aga fa'a-mesinia tetele ma fa'aoga i fa'ato'aga maualalo e maua ai le tausiga.
E mafua ona o le tele o fanua na faoa faʻamalosi, ma o tagata uli fou "tagata e ona" e leai ni faʻamaumauga talafeagai e faʻalatalata atu ai. faletupe mo tupe faigaluega.
1.5. Hyperinflation
O le pa'u o tupe maua mai faʻasalaga ma le aʻafiaga o le faʻaleagaina o fanua toe fuataʻiina na atili ai ona afaina tupe a le malo. Na fai le Malo e nono mai mea e mafai, ae tele lava ina lolomi tupe.
O le aafiaga o le mai le 2004 i le 2009, na maua ai le atunuu i le loloto o le hyperinflationary spiral ma le maualuga o le tau i le 6,600% i nisi o fua faatatau. O le tala a Zimbabwe na leiloa uma le faʻatuatuaina ma na faʻaogaina e le Malo le faʻatinoina o tau. O lea na atili ai ona faateteleina le faafitauli ona o tagata na agai atu i le tamaoaiga le masani ai.
2. Le Sefulu Tausaga o Fa'atautala
2.1. Sitepu Muamua
I le 2009, na malilie ai vaega faaupufai e tolu i totonu o le Palemene e faatuina se Malo o le National Unity e faia ni suiga tigaina o le tamaoaiga ae faamoemoe o le lotogatasi ma le mautu faaupufai o le a fausia ai se siosiomaga lelei e fesoasoani i le toe faaleleia o le tamaoaiga.
O le laasaga muamua na faia e le Malo fou o Fepuari 2009 ina ua latou faʻatulafonoina fefaʻatauaiga o tupe mai fafo i le tamaoaiga o le atunuʻu. O le a'afiaga e o'o atu ia Aperila 2009, o le tala a Zimbabwe ua leiloa uma le fa'atuatuaina ma ua taofia atoa. O le US$ na avea ma tupe aloaia mo fefaʻatauaiga a le Malo.
2.2 Aafiaga Muamua
O le a'afiaga o lenei gaioiga na matua'i lelei. Na toe suia le tau o tupe, mautu le faiga o teugatupe ma amata le tamaoaiga. Ae ui i lea, sa i ai foi ni taunuuga le lelei:
- Sa faaauau pea ona le talitonuina e tagata faletupe ma taofia a latou tupe faavae i le tamaoaiga le aloaia, lea na faaauau pea ona avea ma faafitauli i tupe a le malo, ma faamalosia ai le Malo i se tulaga totogi-a-fa.
- O lea na i ai le aafiaga faaopoopo o le maualuga o tului, ona o le leai o se tupe faavae o faletupe e nono atu ma fesoasoani i le faʻafefeina o uili o le tamaoaiga.
- A'o avea le US$ o se tupe aloa'ia, na te le'i ausia uma mana'oga e mana'omia e se faiga tau tupe. O le autu o nei mataupu o tupe siliva poo le faafitauli o aulotu laiti. Ona o le leai o ni suiga laiti, na faamalosia ai le faitau aofaʻi e faʻaaogaina tupe siliva a Aferika i Saute. O lipoti foi e fautuaina ai le fefaʻatauaʻi o condom, telefoni feaveaʻi, ma suamalie.
- E le'i lava le fa'atauina atu e le atunu'u mo se tafega faifaipea o tala e sau e fa'atatau mo le fa'atupulaia. O le mea lea, o le faitau aofaʻi, i luga o se faʻavae le aloaia, na amata fefaʻatauaʻiga i isi tupe, lea na mafua ai le taufaasese.
2.3. Tele o Mea Sese tutusa
Ina ua maeʻa le palota i le 2013, ua afaina i tuuaiga o le salalau solo, o le pati a Mr. Robert Mugabe na manumalo i se vaega manino ma ia filifilia e avea ma Peresetene. Ae paga lea, o ia lava mea sese na faaauau pea i:
- O se faiga fa'avae vave i luga o le fa'atamaoaigaina o le tamaoaiga lea e tatau ai i pisinisi uma ona i lalo ifo o le 51% e umia e tagata uli, fa'aopoopo i le le mautonu & fa'alavelaveina tupe teufaafaigaluega;
- O le fa'aluaina o le aufaigaluega lautele e tu'uina atu galuega i se si'osi'omaga e le'i fa'atagaina e tupe a le malo se fa'ataga fa'apea. O le taunuuga o ni nai tausaga mulimuli ane na tatau ai ona matua faaitiitia le toatele o tagata faigaluega lautele.
- O taumafaiga eseese e toe faʻaofi le tala a Zimbabwe e aunoa ma ni faiga faʻavae faʻalagolago. O le taunuuga ua sili atu le le mautonu & o se tamaoaiga uliuli tele, faatasi ai ma le faʻaauau pea o le faʻaaogaina o le US$ e fai ma tupe aloaʻia.
2.4. Fa'aSaina Overtures
E le o mea uma na leiloa i lea taimi. O le Malo o Mugabe, i lalo o le faʻaauau pea o faʻasalaga mai faʻasalaga a Amerika, na vaʻavaʻai i se isi mea mo le lagolago tau tamaoaiga ma manuia i se tulaga.
O lenei mea na mafua mai i tupe faʻafaigaluega a Saina i minerale a Zimbabwe, faʻatoʻaga & faimalaga vaega. Na fa'alototeleina fa'ai'uga, fa'atasi ai ma vaega uma e 3 na fa'aalia le fa'aleleia.
Ae ui i lea, o nei mea e & lapopo'a fa'aleleia atili i se isi fa'afitauli tele. O le mea moni, o le mea lea ua tupu ai le popolega o le a avea le atunuu ma kolone Saina.
3. O se Iila o le Faamoemoe
3.1. Ose Toe Fa'aleleia Tele Tamaoaiga
Faatasi ai ma le lalolagi lautele i lalo o le lokaina, o le tamaoaiga o Zimbabwe na matua pagatia i le gasegase o le coronavirus. Ae ui i lea, ona o lona tulaga o se gaosiga o oloa muamua, na vaʻaia e le atunuʻu le faʻatupulaia vave o le tamaoaiga.
E pei o le Faletupe a le Lalolagi, o le tamaoaiga na faʻatupulaia i le 5.8% i le 2021 ina ua maeʻa le paʻu o le 6.2% i le 2020. O mafuaʻaga ua tuʻuina atu mo se faitauga manaia:
- O le si'itia o le GDP na ta'ita'ia e ala i le toe fa'aleleia o vaega o fa'ato'aga ma alamanuia. Matou te iloa o le toe fuata'iina o fanua ma fa'asalaga fa'aletonu na fa'aleagaina ai nei vaega uma e lua. Sa sailia se fesoasoani mai Saina mo le toe faaleleia iinei, lea na fesoasoani i le tele o seleselega.
- Ole fa'agesegese ole tau o le tau o tupe ona o faiga fa'avae tau tupe. Ole maualuga o tului ma faiga fa'avae na fesoasoani e taofia le tau o le tau mai le 838% i le 2020 i le 60% i le 2021.
- I le taimi lava e tasi, sa taumafai le Malo e ola i mea e mafai ona maua e ala i le mulimulitaia o faiga faavae tau tupe. E leai se isi o tupe fa'asili i taimi ua te'a na lagolagoina, fa'atasi ai ma tupe fa'aalu tau atina'e fa'atasi ma fa'atupega.
- O le maualuga o oloa auina atu i fafo ma tupe faamomoli mai tagata faigaluega na fesoasoani i le tulaga paleni o totogi. E masani lava e lua 'au e ta'alo iinei. O le tasi, ina ua maeʻa le faʻafitauli o le COVID-19, faʻatasi ai ma le gaosiga o le lalolagi ua toe foʻi mai luga ole laiga, sa maualuga le manaʻoga mo oloa muamua, aemaise lava minerale. Na fesoasoani lea i le tamaoaiga o Zimbabwe a'o si'itia le mana'oga & tau. Lona lua, ona o le lokaina, na faate'a ai tagata faigaluega mai fafo ma filifili e toe foi i le fale, o lea na maualuga ai le tele o tupe lafo.
- Ole maualuga ole tui ile coronavirus na faʻatagaina ai le tamaoaiga e galue e aunoa ma le manaʻomia o faʻalavelave mai loka. O lea foi, sa matua fesoasoani ma limafoai tagata Saina iinei.
3.2. Lesona
I lona talafaasolopito atoa, e foliga mai na luʻitauina e le au faipule o Zimbabwe le mafaufau masani. Ua mafua lea tulaga ona o le mana’o o i latou o lo’o i le pule ina ia fa’alautele la latou pulega ae fa’aalu ai le manuia tele o le faitau aofa’i. O le itu e sili ona leaga o le fa'afoliga o mafaufauga na i ai i le 1970s o lo'o fa'aauau pea ona fa'aleagaina i ni fa'alavelave mata'utia.
Seʻi fai se faaaʻoaʻoga, le ponesi o le 1997 i fitafita tuai. Nai lo le lolo atu i o latou manaoga, semanu e tatau ona taloina ni faigapalota fou mo mataupu faapenei e fai ma vaega o le lautele o lauga faapolokiki.
E fa'apea fo'i mo le fa'aletonu o le fa'atonuina ma le le lelei o le fa'atinoina o le toe fuata'iina o fanua. O se manatu e sili atu le lelei o le fa'atuina lea o le galulue fa'atasi e fa'amalosia le umia fa'atasi o fanua ae fa'ataga le fa'aauauina o faiga fa'ato'aga fa'ainisinia.
E faapena foi, o le faaesea faavaomalo sa talia e le Malo e pei o se pine o le mamalu. O le mea moni, ana le seanoa le au Saina, semanu latou te malepelepe i se taua sili atu ona toto.
Toe fo'i, o le fa'atonuga o lenei pou e le o ni fa'amatalaga fa'apolokiki. Ae ui i lea, e leai se taofi pe a fai mai e le tatau ona aʻafia le faia o filifiliga tau tamaoaiga i faiga faʻapolokiki. O le faia o fa'ai'uga lelei ua fa'amaualuga i a'oa'oga tau tamaoaiga ua fa'aalia ai ona taunu'uga i le na'o le tasi le tausaga mo Zimbabwe. O se moliaga mamafa lea e faasaga ia i latou sa pulea muamua le tamaoaiga.
3.3. Le Lumanai
E ui o tala fou na sau mai Zimbabwe e lelei i le taimi nei, ae o loʻo iai aʻafiaga ogaoga o loʻo tumau pea. E masani lava, pe a mou atu a'afiaga maualalo, o le a fa'agesegese le fa'atupulaia o le GDP i tausaga a sau.
I le taimi lava e tasi, o le ta'amilosaga o oloa o lo'o i ai nei ma le fa'aletonu o le tamaoaiga o le a toe a'afia ai mana'oga mo oloa fa'atau atu a le atunu'u ma fa'amalosia ai le toe fa'aleleia. O loʻo faʻalagolago pea le atunuʻu i Saina e fai ma ana fefaʻatauaʻiga tele ma paʻaga teufaafaigaluega, ma o lona tuʻuesea faʻavaomalo e faʻaalia e leai se mutaaga.
- Faʻamatalaga Faʻamatalaga lata mai - Reserve Bank of Zimbabwe
O le mea e manaʻomia e mo Zimbabwe ia faʻamautinoa latou te le faʻaauau pea ona toe faia mea sese o le taimi ua tuanaʻi.
E o’o mai i le taimi nei, e le’i toe fa’afo’i mai lava i se tupe a le atunu’u ona o le fa’aletonu o le fa’alagolago o lo’o nofotupu.
O lenei faʻatuatuaga e manaʻomia ona toe maua. A leai, o le a faʻaauau pea le faʻalavelave tau tamaoaiga na faia e tagata.
Tuua se tali