O le faʻaleagaina e lologa, tau o le tamaoaiga, le mautu faʻapolokiki, ma le faʻaleagaina o le tamaoaiga, o Pakisitana ua lata ina avea ma seisi fanuatanu Tamaoaiga o Asia i Saute.
E oʻo mai i le 2022, ua utaina e Pakisitana i le PKR 59.7 trillion aitalafu, o se mea leaga tele. 89.2% o le tamaoaiga atoa o Pakisitana.
E le o se mea fou le faaletonu o le Tamaoaiga a Pakisitana, ma talu mai le 75 tausaga o lona tutoatasi, sa mafatia ai i le tele o faafitauli tau tamaoaiga. O le IMF lava ia na tatala i fafo Pakisitana 13 taimi i le na o le 35 tausaga talu ai, ma o numera o le a faʻateleina foi i le lumanaʻi.
Ae ui i lea, i nai tausaga ua tuanaʻi, ua faʻateleina faʻafitauli faʻapitoa ma mafua ai se faʻalavelave faʻafuaseʻi i le tulaga le lelei o le tamaoaiga o Pakistan.
Mo se fa'ata'ita'iga, e 25% le si'itia o le aofa'i o aitalafu mai le tausaga talu ai. A'o le aofa'i o aitalafu i fafo a Pakisitana na si'itia i luga i le 35% i le tausaga e tasi.
O le mea lea, o lenei tusiga o le a faʻavasegaina le faʻaletonu o le tamaoaiga o Pakisitana i tausaga talu ai nei ma pe faʻafefea ona faʻapipiʻi faʻatasi le tele o mea na mafua ai ona tuleia lona tamaoaiga i le pito o se paʻu.
Mafuaaga
E taua le malamalama o mataupu tau tamaoaiga o Pakisitana e le o se mea na tupu talu ai nei ae o se faʻaiʻuga o faiga faʻavae leaga o le tamaoaiga, faʻalavelave faʻapolokiki, faiga faatupu faalavelave, faiga faʻavae, faiga piʻopiʻo, ma pulega a le militeri i le tele o tausaga ua avea ma se pomu kiona tele. Lea, afai e pa, o le a le gata i le atunuu ae faapea foi le lalolagi.
Ae aisea?
Fa'aletonu Fa'aupufai
E leai ma se malo e tasi i le tala faasolopito o Pakisitana ua maeʻa lana nofoaiga atoa, lea e faʻaalia ai o le le mautu faʻapolokiki o se mea iloga i totonu o le atunuʻu. Na mafua ai ona faatamala i atinae ma fuafuaga tau tamaoaiga o le atunuu foi.
O le tala lata mai o le tuliesea o Imran Khan e fesoʻotaʻi tonu lava i le aganuu faʻapolokiki a le atunuʻu ma le auala e fai ai faʻaiuga a le malo.
e pei o le faiga faʻaleatunuʻu o Pakisitana tele e taamilo i Initia ma malo e le mautonu, latou te faia filifiliga e le faʻavae i luga o le tamaoaiga o le tamaoaiga ae o faiga faʻapolokiki palota. E i'u ai ina fela'ua'i le fa'amoemoe o le fausia o faiga fa'avae tau tupe mo se taimi umi e pulea ai le leaga o aitalafu ma fa'atumauina le fa'atupulaia o le tamaoaiga.
O le mea lea, o Pakisitana o le faʻataʻitaʻiga tusi aʻoaʻoga o le faʻalavelave faʻapolokiki e mafai ona faʻaleagaina ai le tuputupu aʻe o le atunuʻu.
Lotu Fa'alelotu
I le iloiloina o le tala faasolopito, e mafai ona matauina o le aganuu masani a Pakisitana o talitonuga faʻalelotu e leʻi faʻatagaina e talepe ai noataga o tu ma aga tuai ma faʻafeiloaʻi i le faʻavaeina o Laumua faʻaonaponei.
O le faavae lava lea e tasi o loʻo faʻaaogaina atili e Imran Khan ma lana Party, Tehreek-e-Insaaf, e faʻatupu fevaevaeaʻiga, e ono mafai ona avea ma fao mulimuli i totonu o le pusa maliu e amata ai le taua i totonu o le atunuʻu.
O le taunuuga, o le a pulea e le Ami le pulega, ma e faitau miliona tagata o le a aafia ona o sauaga, fia aai, ma faiga faatupu faalavelave.
A o tauva nei vaega mataʻutia e pei o Tehreek-e-Taliban mo le pule i Pakistan, o le taua a le malo e le gata i le tasi pe lua itu ae o le tele. O lenei mea o le a atili faʻateleina e le Liberation vaega o Balochistan ma Khyber-Pakhtunkhawa o loʻo mananaʻo e vavae ese mai le atunuʻu atoa.
Atonu e foliga mai e le mafai. Ae ui i lea, o mea na tutupu talu ai nei, e aofia ai lologa i nei itulagi, sauaga faifai pea a le Vaegaau, ma pomu faifaipea a vaega fouvale, e taʻu mai ai se tala ese.
Toe fo’i i le tamaoaiga, e fa’afefea ona fa’atino le tamaoaiga pe ana leai se atunu’u?
Fa'aupufai o Tupe Fa'atauto'atasi ma Fesoasoani
O faiga fa'apolokiki o tupe maua fua ua atili ai ona mamafa le tupe a le malo. O le High Subsidy ua mafua ai se fa’afitauli tele i le faigamalo o lo’o i ai nei, pe fa’atumauina pea le ta’uta’ua o tagatanu’u pe fa’amutaina tupe maua fua e fa’aitiitia ai le mamafa o le tamaoaiga.
E faʻapefea la ona galue?
O le Malo o lo'o i ai nei e tu'uina atu le tele o fesoasoani ma ave aitalafu mai fafo e fa'asoa ai le palota a le faitau aofa'i. A’o o’o mai le faigamalo fou, ua i ai se fa’afitauli tele o aitalafu. Ae ina ia fa'atumauina le ta'uta'ua, e le mafai ona latou 'ave'esea fa'ameaalofa ma fa'apea ona fa'asili atu ni nonogatupe e fa'agaoioi ai uili o se tamaoaiga elea ma aloese mai fa'alavelave tau tamaoaiga mo le taimi nei.
Ma o loʻo faʻaauau pea le taʻavale….
O le taunuuga, o le aitalafu a Pakistan i fafo, e le aofia ai Saina, ua oʻo atu i le $ 65 piliona, ma o le tupe pa'u fua e pei o le cherry i luga.
Ua e va'ai, e le fa'aaogaina le aitalafu mo le tuputupu a'e o le tamaoaiga, ae o se fualaau fa'amalolo e toso ai le tamaoaiga. Ma o le tasi lena mafuaaga o le pa'u o le tamaoaiga, e oo lava i le faateleina o nonogatupe.
Fa'alavelave Fa'afitafita
Ona o le pule atoatoa o loʻo i lima o le Military Establishment, o faʻaiʻuga tetele e le faʻavae i luga o manaʻoga o le faitau aofaʻi ae o le militeri. E manino mai i le maualuga o le faasoasoaina o ulu o paketi i le militeri (17.5%).
O le mea moni, o le aofaʻi o pasene o tupe faʻaalu a le militeri ma le toe totogiina o aitalafu (29.5%) mo le paketi 2022-23 o se faʻalavelave. 47% o le aofaiga atoa o le paketi.
O lona uiga e toeitiiti atoa le afa o le Tala o le Tupe o lo o faamatuu atu mo se mea e foliga mai e leai se aoga pe afai tatou te iloiloina i tulaga tau tamaoaiga.
O le isi vaega taua o lo'o pamu sa'o i totonu o le tamaoaiga e ala i fesoasoani ma tupe maua fua, o le isi lea mafua'aga o popolega.
ōmea
Talu ai ona o le tele o tuuaiga e faapea o le faiga o le mailei aitalafu a Saina ua mafua ai le tulaga o loo i ai Pakisitana i le taimi nei, e ao ona tatou vaavaai toto’a i le mataupu ma ia malamalama, ua na o Saina lava e una’ia ai le soifua maloloina o le tamaoaiga o le atunuu.
Aisea?
Na fa'atūina e Saina se fa'aunegatupe tele i se tului maualuga tele mo le fausiaina o Saina-Pakistan Economic Corridor (CPEC) i lalo o lana BRI megaproject. I lalo o le BRI, o le aofaʻi o poloketi e 26, e aofia ai vai, auala, alalaupapa, ma Gwadar Port, o loʻo fausia e kamupani Saina ma tagata faigaluega i le atunuʻu atoa.
O le mea e malie ai, talu ai e leai ni kamupani Pakisitana po o ni tagatanuu o loʻo faigaluega saʻo, o le tupe o loʻo toe foʻi i Saina, ma e leai se mea aoga i tulaga o galuega poʻo ni penefiti faʻatasi o loʻo tupu mo tagatanuu Pakistani. Nai lo lena, o galuega faatino ua mafua ai le tele o mafatiaga mo tagata o loʻo nonofo faʻatasi ma nei galuega.
O le mea lea, e foliga mai ua le manuia le taumafaiga a Saina, talu ai o galuega tetele i lalo o le BRI e leʻi mafai ona maua mai se tupe pe maeʻa i le taimi e pei ona faʻamoemoeina.
E le gata i lea, talu ai o nonogatupe o loʻo ave i luga o le maualuga o tului pe a faʻatusatusa i tulaga faʻavaomalo, o loʻo siʻitia foʻi le auaunaga o aitalafu i fafo a Pakistan. O le taimi nei o loʻo ave e Pakisitana ni nonogatupe i tau faʻapisinisi maualuga e toe totogi ai nonogatupe ua mavae.
O loʻo faʻaauau pea le isi Loop….
O le isi mataupu e feso'ota'i o le 'ese'ese o le alualu i luma o le tamaoaiga i totonu o itulagi uma. O le Loto o Pakisitana, aemaise o le Punjab ma Sindh itulagi, e maualuga lona atinaʻe pe a faatusatusa i Balochistan ma KPK.
Aisea?
O talitonuga faʻalelotu ma le faʻailoga tagata ua faʻaleagaina tagata o nei itulagi, lea e masani ona aofia ai Ahmediya ma Pashtun nuʻu, e avea ma tagatanuu lona lua i lo latou lava atunuu.
Puipuiga ma Fa'alavelave
E pei ona atugalu ai tupe teufaafaigaluega mai fafo, o le faaletonu o upufai ma le faaletonu o le saogalemu o se itu e sili ona faavaivaia ai le aufaipisinisi mai fafo e teu i totonu o le atunuu. E ese mai i lena, o uiga faʻatautau a Pakisitana agaʻi i Initia ua mafua ai ona tafiesea le faitau piliona o tala.
O le isi itu e faalotovaivaia ai, o osofaiga faifaipea i tagata mai fafo. E mafai ona faʻamaonia lenei mea i osofaʻiga faʻatupu faʻalavelave talu ai nei i tagata Saina ma Sri Lanka.
E le gata i lea, faatasi ai ma le faateleina o le mativa, o Pakisitana, lea ua uma ona fai ma falegaosimea a Terrorists, e mafai ona fausia ni vaega mataʻutia ma le tele o tagata e leai se mea e leiloa. O le a faʻamalosia ai foi faʻalapotopotoga o loʻo i ai nei, e aofia ai le ISIS-Khorasan o le popolega muamua mo le itulagi atoa.
Faatasi ai ma Pakistan i luga o le FATF grey list, o le avanoa mo tupe teufaafaigaluega mai fafo ua atili leaga.
Maliu Tupe
O le Pakistani Rupee e pa'u fua ma o loʻo faʻafefe i le tau o le 220 pe a faʻatusatusa i le US Dollar. O le taunuuga, o le Pakistani Rupee ua avea ma tupe sili ona leaga i Asia i Saute, ma le pa'ū toeitiiti atoa le 16.5% ia Iuni.
Ua atili faateteleina le tulaga ona o le maualuga o le tau o tupe i le lalolagi atoa. I Pakistan, ua oʻo i le 300% le tau o le tamaoaiga ona o Lologa ma tulaga o le IMF. Ma afai, e pei ona foliga mai, o le tamaoaiga o le lalolagi ua paʻu i se paʻu, o le a le tele le ea e manava ai Pakistan.
Ia, toe fo'i i le ulua'i fesili pe aisea e a'afia ai fo'i le lalolagi ma Initia i le toilalo o Pakisitana. O Pakisitana o se atunuu malosi faaniukilia ua matua tele ai le toilalo. Afai e oʻo atu faʻauluuluga faaniukilia i lima o tagata faatupu faalavelave, e ono pagatia le lalolagi i mea leaga e le mafai ona toe faʻaleleia.
Tulaga o iai nei
Na pagatia Pakisitana i se lologa tele talu mai le 2010, lea na mafua ai le tau o le tamaoaiga ma le Pakistan Rupee ua pagatia i se siʻitia tele. Ua fuafuaina e le malo le leiloa e $40 piliona mai lologa, ma e ono siitia atili ai le tau. Tagata, ua uma ona mafatia i le faʻafitauli tau tamaoaiga, ua tumu nei i lologa ma le tau o le tamaoaiga.
E tusa ai ma tupe faaagaga mai fafo. O Pakistan e na o le $2 piliona le tau o tupe faaagaga, lea e tau le mafai ona totogi mo le 5 vaiaso o faaulufale mai. O le faʻafitauli o loʻo faʻaalia foi i le maualuga o le Paleni o Tupe Totogi ($ 15 piliona), Totogi aitalafu, ma le tele o le faʻaititia o le Pakistani Rupee.
I le agai i luma, o le mataupu taua o loʻo atagia mai foi i le leai o se faiga faʻavae faʻatupe tumau mo se taimi umi. Mo se faʻataʻitaʻiga, o le faiga faʻavae lafoga a Pakisitana e suia i le 2-3 masina ma le le atoatoa o pulega o lafoga, lea e iloa mai le mea moni o le toatele o le atunuu e le o totogiina lafoga.
E le gata i lea, ua toetoe a tapunia le atunuʻu mai maketi tumaoti ona o le tele o le 16% faʻasalalau i le va o le PKR ma le Tala. O lea na mafua ai ona toetoe lava a fa'atauva'a tupe fa'afaigaluega mai fafo, FDIs, ma isi fa'apogai o tupe mai fafo.
O le mea e mata’ina ai, ua avea fo’i le atunu’u ma atunu’u e fa’aulufale mai ai taumafa, e aofia ai saito, lauti, ma suka.
I le taimi nei, o le osofaʻiga a Rusia i Ukraine ua avea ma masima masima i luga o le manuʻa mo Pakistan. O le osofa'iga na mafua ai le si'itia o tau o suauu ma oloa i le lalolagi. O lona uiga o lea ua tatau ona totogi e Pakisitana se tele e faatau ai le aofaiga tutusa o suauu po o oloa mai fafo.
Ma talu ai o faiga fa'apolokiki a Pakisitana o loʻo faʻataʻamilo i luga o tupe maua fua ma fesoasoani, e leʻi toe faʻatupuina e le malo ia tau mulimuli ane, lea na mafua ai ona faʻateleina le mamafa o tupe a le atunuʻu.
Ae ui i lea, i le faʻatagaina e le IMF o le nonogatupe, ua talia e Pakisitana nisi o aiaiga ma faʻaititia tele ai tupe fesoasoani. Ae ui i lea, e tatau i le malo ona faʻataunuʻuina nisi tulaga e maua ai le isi vaega o le afifi.
O le a le mea o i luma?
O le fesili la, o le a tonu le mea ua tupu ia Pakistan?
E pei ona taʻua e le Economist a Pakistani Atif Mian, o loʻo faʻasalalau e le atunuʻu lona faʻatupulaia e ala i le tele o aitalafu. O lea la, mo se faʻataʻitaʻiga, na tuʻuina atu e Pakisitana ana galuega tetele ia Saina i lalo o le China Pakistan Economic Corridor (CPEC) e ala i le ave o aitalafu mai ai. O lea la o le filifiliga o loʻo i le Saina, ma a o toe foʻi uma tupe i Saina, e leai se avanoa mo le faʻateleina o le tuputupu aʻe. O le faafeagai lea o le mea ua tatou ta'ua o le trickle-down economics.
O le mafuaʻaga lena na avea ai le tuʻuina atu o le tuputupu aʻe ma tiapolo i le faʻalavelave a Pakistan.
E le gata i lea, e tatau ona tausia lelei le tulaga le mautu a Pakistani e molimauina ai se vaitaimi mautu. E tatau i le au faipolotiki ona o ese mai tupe maua fua ma faiga faʻalotu ma taulaʻi i le inuina o fualaau oona e saili vave ai se mapusaga.
E pei ona faailoa mai e le tele o le au fai pisinisi ma le au fai tulafono, o le suiga o le a tiga.
E mafai la ona tatou fai atu o le le mautu faapolokiki ua mafua ai le tulaga o loo i ai nei o Pakistan?
Ia tatou malamalama i lenei mea; o le faaletonu o le tamaoaiga ua mafua ona o le taualuga o se faasologa le manuia o mea na tutupu ua salalau i se vaitaimi umi ma e fesootai tuusao pe le tuusao foi i le manoa e tasi o le le mautu ma le le atoatoa o faiga faaupufai.
Iinei o le le mautu faapolokiki e le gata i malo, ae o faalapotopotoga faapolokiki uma, e aofia ai ma faalapotopotoga tumau, ua taualuga i mea o loo tatou molimauina i aso nei.
O le manatu iinei e faapea Extractive faiga faaupufai ma le tamaoaiga o loo i le fatu o le unmaking o soo se atunuu. Ua uma ona faamatalaina auiliili le faaupuga i le tusi “Why Nations Fail?” lea e tu'uina mai ai se tala fa'asolopito loloto i le auala na tula'i mai ai nisi o atunu'u ma fa'aletonu.
A tilotilo atu ia Pakisitana, fai mai o malo e nafa e le mafai ona avea ma faavae o le finauga e faapea o le le mautu faaupufai o le mafuaaga autu lea o le faaletonu o le tamaoaiga. O faiga pi’opi’o ma le le agavaa o loo iai i totonu o faalapotopotoga uma ua ‘ai ai faavae o le atunuu.
E ui ina ua faalauiloa e le IMF le 14th package mo Pakistan o $ 1.1 piliona mai le $4 piliona, o le faavae autu o pulega e le o lagolagoina pea le tele o suiga o le tamaoaiga ma faasa'oga.
O le nonogatupe a le IMF e sau ma aiaiga. Ua talosagaina le malo ina ia siitia le tau o le suauu ma faaitiitia tupe fesoasoani e faaleleia ai a latou tupe a le setete, ma mafua ai ona feagai le malo ma le ita o tagatanuu. O le a aʻafia ai foʻi tagatanuʻu ua uma ona taia i lologa faifai pea.
E le tele ni filifiliga a Pakistan ona o ana paaga masani, e aofia ai Saudi Arabia, UAE, ma Saina, e leai se lagona e faʻalautele le fesoasoani tau tupe.
O le mea lea, o le a avea ma se faaiuga faigata mo le malo. E ui o le tala o le tupe talu ai nei ua tipi ai le fesoasoani i le kesi ma le suauu, ae tele mea e tatau ona fai.
Afai e manaʻo Pakisitana e molimauina se mea faʻapitoa, i lena tulaga, e le tatau i le faʻavaeina o le militeri ona faʻaseseina fesoasoani mai fafo ma fesoasoani i lo latou faʻamoemoe. E le gata i lea, i le avea ai o se malo sili ona piʻopiʻo, e tatau ona faʻamautinoa le manino ina ia mafai ai ona tuʻuina atu tutusa fesoasoani ma faiga faʻavae i le atunuʻu.
Mo le taimi nei, o le mea o loʻo faʻaalia o le tulaga i Pakisitana o le a tumau pea i le fesuisuiai, masalo e sili atu le leaga. O le tau o le tau o le a oʻo atu i se maualuga fou, talu ai o le IMF o le a faʻamautinoa e faʻataunuʻuina e le pulega ia tulaga.
So'o se fa'alavelave fa'alenatura e mafai ona suia ai foliga o le atunu'u mai le satelite o le a iai ni a'afiaga umi. Faatasi ai ma 33 miliona tagata, e aofia ai ma le 16 miliona tamaiti, i le 118 itumalo o loʻo aʻafia i lologa faifaipea, o fuainumera e le o toe mamao, ma o le toe faʻaleleia o mea faʻaleagaina o le a tele tupe ma taimi e alu ai.
Talu ai ona o lologa ua afaina ai itu sili ona matitiva o Pakisitana, o loʻo i ai se avanoa tele e faʻatupulaʻia ai faiga faatupu faalavelave ma vaega vavae.
Mo le militeli, ia Tesema 2022, o le taʻitaʻiga a le militeri ua sauni e sui. Ae ui i lea, talu ai ua faʻatumauina e le militeri lona malosi i vaega uma, e leai se mea o le a tuʻuina atu ai le auala i le taʻitaʻiga faatemokalasi.
Faatasi ai ma le toatele o le faitau aofaʻi o le 220 miliona, o le mea taua e matauina o se atunuu tele e pei o Pakisitana, poʻo Rusia foi, e aumaia ai se sao tele i le tamaoaiga o le lalolagi. O le mafuaaga lena e le mafai ai e le taʻitaʻi o le lalolagi ona le amanaʻia le elefane i totonu o le potu.
E le o le taimi lenei!
Faatasi ai ma le maualuga o le tau ua oʻo atu i le sili atu i le 300% i Pakistan ua tumu i lologa, o loʻo i ai se auala umi a le atunuʻu.
E le tutusa le faaletonu o le tamaoaiga o Pakisitana ma Sri Lanka. O le mafuaʻaga, pe a oʻo i se atunuʻu e toʻatele le faitau aofaʻi, o loʻo i ai i le au o le paʻu, o loʻo i ai auupega faaniukilia ma o se manava o faiga faatupu faalavelave, o atunuu tuaoi ma le lalolagi, i se tulaga lautele, e le mafai ona le amanaiaina lona ola oti.
Tuua se tali